Okugaana
Okugaana kwe kuteekateeka n'okukola emikolo egy'okuziika omufu. Mu nsi yonna, okugaana kulina enkola n'obukulu bwakyo eri amawanga n'eddiini ez'enjawulo. Mu Buganda, okugaana kulina amakulu mangi era kukolebwa n'obwegendereza. Mu Buganda, okugaana kutandika n'okutegeeza ab'oluganda n'emikwano gy'omufu. Ekisooka kuba kuleeta abantu okukungaana n'okuteesa ku ntegeka z'okuziika. Abantu bategeka ebintu nga ennyimba ez'okuziika, emmere, n'ebifo eby'okusulamu abagenyi. Oluvannyuma, omubiri gw'omufu gunaazibwa era guteekebwateekebwa okugenda mu ssanduuko. Okuziika kwennyini kukolebwa oluvannyuma lw'emikolo egy'enjawulo egy'okusiibula omufu.
Bintu ki ebikolebwa mu kiseera ky’okugaana?
Mu kiseera ky’okugaana, wabaawo emikolo mingi egy’obuwangwa egyikolebwa:
-
Okuteekawo ennyimba ez’okusiibula omufu
-
Okuwuliziganya ebikwata ku bulamu bw’omufu
-
Okufuna ebifo eby’okusulamu abagenyi abava ewala
-
Okutegeka emmere ey’abagenyi
-
Okutegeka entambula y’abantu okugenda mu kuziika
-
Okusaba n’okuyimba ennyimba ez’eddiini
Buli kimu ku bino kirina amakulu gaakyo era kirina okukolebwa n’obwegendereza okusinziira ku by’obuwangwa.
Lwaki okugaana kulina omugaso eri Abaganda?
Okugaana kulina omugaso munene eri Abaganda kubanga:
-
Kuyamba abantu okuwulira obumu n’okuwagirana mu biseera eby’ennaku
-
Kikuuma obuwangwa n’ennono z’Abaganda
-
Kiraga ekitiibwa eri omufu n’ab’oluganda lwe
-
Kiyamba abantu okukkaanya n’okuddamu okuzimba enkolagana
-
Kiwa abantu omukisa okwogera ku bulamu bw’omufu n’okumujjukira
Okugaana kuleetawo empuliziganya wakati w’abalamu n’abafu mu nzikiriza z’Abaganda.
Nneekenneenya ntya ensasaanya y’okugaana?
Ensasaanya y’okugaana esobola okubeera nnyingi nnyo okusinziira ku mbeera ez’enjawulo. Weetaaga okutegeka ebintu bingi:
-
Essanduuko y’omufu
-
Emmere y’abagenyi
-
Entambula y’abantu
-
Ebifo eby’okusulamu abagenyi
-
Ebikozesebwa mu mikolo egy’enjawulo
Bino byonna byetaaga ensimbi. Kyokka, waliwo engeri ez’enjawulo ez’okukendeza ku nsasaanya:
-
Okusaba obuyambi okuva eri ab’oluganda n’emikwano
-
Okukozesa ebintu ebisobola okudda engulu
-
Okukendeza ku bungi bw’abagenyi
-
Okufuna obuyambi okuva mu bibiina by’obuwangwa
Kikulu nnyo okwetegekera ensasaanya zino ng’okyali mulamu okutangira okutawaanya ab’oluganda.
Mikolo ki egy’enjawulo egyikolebwa mu kugaana mu Buganda?
Mu Buganda, waliwo emikolo mingi egy’enjawulo egyikolebwa mu kiseera ky’okugaana:
-
Okwabya olumbe: Guno gwe mukolo ogw’okusiibulawo ennaku oluvannyuma lw’okuziika
-
Okulinnya ekigali: Omukolo gw’okujjukira omufu oluvannyuma lw’emyezi mukaaga
-
Okwabya amagombe: Omukolo ogw’okujjukira omufu oluvannyuma lw’omwaka
-
Okusika omusika: Okusalawo omuntu ow’okudda mu kifo ky’omufu
-
Okutuuza omusika: Omukolo ogw’okukakasa omusika mu kifo ky’omufu
Buli mukolo guno gulina amakulu gaagwo era gukolebwa n’obwegendereza okusinziira ku nnono z’Abaganda.
Engeri ki ez’enjawulo ez’okugaana eziri mu Buganda?
Mu Buganda, waliwo engeri ez’enjawulo ez’okugaana okusinziira ku mbeera ez’omufu:
-
Okugaana kabaka: Kino kikolebwa mu ngeri ey’enjawulo nnyo era kirina emikolo mingi egy’obwakabaka
-
Okugaana omukulu w’ekika: Kino kirina emikolo egy’enjawulo egy’ekika
-
Okugaana omuntu ow’awamu: Kino kikolebwa mu ngeri ey’awamu okusinziira ku mbeera z’ab’oluganda
-
Okugaana omwana: Kino kirina emikolo egy’enjawulo okusinziira ku myaka gy’omwana
-
Okugaana omuntu eyafa mu ngeri etali ya bulijjo: Kino kirina emikolo egy’enjawulo egy’okutukuza
Buli ngeri eno erina amateeka gaayo ag’enjawulo agalina okugobererwa.
Mu bufunze, okugaana mu Buganda kwe kuteekateeka n’okukola emikolo egy’okuziika omufu. Kulina amakulu mangi era kukolebwa n’obwegendereza okusinziira ku nnono n’obuwangwa bw’Abaganda. Kulina emitendera egy’enjawulo, emikolo egy’enjawulo, n’engeri ez’enjawulo okusinziira ku mbeera z’omufu. Okugaana kuyamba abantu okuwulira obumu, okukuuma obuwangwa, n’okulaga ekitiibwa eri omufu. Wadde nga kuyinza okuba n’ensasaanya nnyingi, waliwo engeri ez’okukendeza ku nsasaanya ezo. Kikulu okumanya emikolo n’obukulu bw’okugaana mu Buganda.